Dictsiunar

cucot (cu-cótŭ) sm cucots (cu-cótsĭ) – pulj di casã (mascurlu a gãljinãljei), cu-unã creastã aroshi sh-mari, cu-unã dintanã ntsã-pãlicoasã sh-peani di ma multi hromi; cocut, cãpon, cãponj, bin-dercu, bindiric, cãntãtorash, cãtãndorash; (fig:
1: cucot (adg) = gioni, curagios, pirifan, fudul, cutidzãtor; expr:
2: cucotlu cãntã n casã = bãrbatlu easti domnu n casã;
3: mi dishteptu din cucots = mi dishteptu tahina, tu cripata-a dzuãljei, cãndu cãntã cucotslji;
4: tu cãntarea, cãntata-a cucotslor; di n cucots = tu cripata-a dzuãljei, tu hãryii;
5: li ncãrcã pri cucot, gramatli = nu nvitsã tsiva dip;
6: doi cucots pri unã cuprii nu cãntã (nu s-fatsi) = doi oaminj nu pot s-hibã domnji pri idyiul lucru, cã va sã ncaci;
7: cati cucot, pri cuprii-lj cãntã = catiun easti domnu la el casã, poati s-facã shi s-dzãcã tsi va;
8: ma ghini s-hii unã dzuã cucot, pri-cã un an gãljinã = ahãrzeashti s-hii domnu shi s-fatsi tsi vrei putsãn chiro dicãt s-hii sclav ma multu chiro shi s-fats tsi tsã caftã altsã;
9: s-acãtsarã ca cucotslji = acãtsarã si s-batã)
{ro: cocoş}
{fr: coq}
{en: rooster}
ex: la cicioari-arãshcljitoari, dinãpoi poartã cusoari shi pri cap un cheaptini sh-ari (angucitoari: cucotlu); tsi-i cãnd bati trumbeta, dratslji sh-frãngu curcubeta? (angucitoari: cucotlu); cãntã cucotlu, va s-aspargã chirolu; lai cucoate, lai buboate, tsi-ari pulja di nu-ts poati?; shedz ghini cucoate, cã-lj dzãc al tati s-ti nsoarã; cucoate, s-armãnj agiun; s-turnã gumarlu s-dzãcã a cucotlui, cap gros!; cãndu acãtsa s-batã cucotslji, cãcã-cã!; tu cãntarea-a cucotslor dicsearã, na yini nã mai; atumtsea cãnta cucotlu n casã
(expr: atumtsea bãrbatlu eara domnu n casã), nu gãljina; nãs, cucot (fig: cutidzãtor) la tuti; lj-stãtu cucot (fig: curagios); mi mãshcã inima, cucot!; di n cucots
(expr: di tahina) ahiurhi arnirea-a uborlui

§ cocut (có-cutŭ) sm cocuts (có-cutsĭ) – (unã cu cucot)

§ cãpon (cã-pónŭ) sm cãponj (cã-pónjĭ) – cucot ciucutit (dzãgãrit, scuchit); cãponj
{ro: clapon, cocoş castrat}
{fr: clapon, coq castré}
{en: castrated rooster}

§ cãponj (cã-pónjĭŭ) sm cãponj (cã-pónjĭ) – (unã cu cãpon)

§ cucutici (cu-cu-tícĭŭ) sm cucutici (cu-cu-tícĭ) – cucot njic; cucutsãl; (fig: cucutici = (i) bumboanã (cufetã) trã njits tsi easti faptã sã sh-u-aducã cu-un cucot; (ii) tsearã di Pashti faptã si sh-u-aducã cu-un cucot; (iii) cumãtici, cumatã njicã di pãni)

{ro: cocoşel, cocoş mic}
{fr: petit coq}
{en: little rooster}
ex: nj-eara njilã s-talj cucuticilu; s-bãtea fratslji ca doi cucutici; cucutici, lai cucutici, cucutici di pi cuprii; sudzi un cucutici (fig: unã cufetã-cucot); acumprai un cucutici (fig: unã tsearã-cucot ti Pashti); talji-nj sh-a njia un cucutici (fig: unã cumãtici) di pãni

§ cucutsãl1 (cu-cu-tsắlŭ) sm cucutsãlj (cu-cu-tsắljĭ) – cucot njic; cucutici
{ro: cocoşel, cocoş mic}
{fr: petit coq}
{en: little rooster}
ex: pulj cucutsãl

§ agrucucot (a-gru-cu-cótŭ) sm agrucucots (a-gru-cu-cótsĭ) – cucot tsi nu easti criscut di om ma bãneadzã agru prit muntsã sh-pãduri
{ro: cocoş sălbatic de munte}
{fr: coq sauvage de bruyère}
{en: wild rooster}

§ ncucutedz (ncu-cu-tédzŭ) (mi) vb I ncucutai (ncu-cu-táĭ), ncucutam (ncu-cu-támŭ), ncucutatã (ncu-cu-tá-tã), ncucutari/ncucutare (ncu-cu-tá-ri) – mi portu ca un cucot (cu pirifanja, cãmãrusirea, zburãrea, aurlarea, fuvirsirea, etc. tsi u fac); zburãscu cu-unã boatsi analtã, ascurã, fuviroasã, etc.; mi tsãn pirifan; cãmãrusescu, mãrescu, fudulescu, fãlescu, etc.
{ro: răţoi, (se) îngâmfa, (se) mândri}
{fr: se rengorger, monter sur ses ergots, être raide comme un coq, (se) vanter}
{en: strut, give himself airs}
ex: Shbuta si ncucuteadzã (nchiseashti sã zburascã cu boatsi analtã, s-lj-aurlã); si ncucutã dicunjarlu (lo gãireti ca un cucot); lãndzitlu acãtsã di si ncucutã (si mprustã); vimtul li ncucutã (li featsi s-lã yinã ipatli)

§ ncucutat (ncu-cu-tátŭ) adg ncucutatã (ncu-cu-tá-tã), ncucutats (ncu-cu-tátsĭ), ncucuta-ti/ncucutate (ncu-cu-tá-ti) – cari s-poartã (zburashti, aurlã, fuvirseashti, s-aspuni fudul, s-cãmãruseashti, etc.) ca un cucot; cãmãrusit, mãrit, fudulit, fãlit, etc.
{ro: răţoit, îngâmfat, mândrit}
{fr: rengorgé, monté sur ses ergots, raide comme un coq}
{en: who struts like a rooster (peacock)}
ex: easti ncucutat (fudul ca un cucot); ea-ts-lu mprostu, ncucutat (mprustat); ndreaptã, ncucutatã (fudulã); eara bun tri bunj shi arãu tri ncucutats

§ ncucuta-ri/ncucutare (ncu-cu-tá-ri) sf ncucutãri (ncu-cu-tắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu cariva sã ncucuteadzã
{ro: acţiunea de a se răţoi, de a se îngâmfa, de a se mândri; răţoire, îngâmfare}
{fr: action de se rengorger, de monter sur ses ergots, d’être raide comme un coq, de (se) vanter}
{en: action of strutting, of swaggering, of giving himself airs}

§ ãncucutedz (ãn-cu-cu-tédzŭ) (mi) vb I ãncucutai (ãn-cu-cu-táĭ), ãncucutam (ãn-cu-cu-támŭ), ãncucutatã (ãn-cu-cu-tá-tã), ãncucutari/ãncucutare (ãn-cu-cu-tá-ri) – (unã cu ncu-cutedz)

§ ãncucutat (ãn-cu-cu-tátŭ) adg ãncucutatã (ãn-cu-cu-tá-tã), ãncucutats (ãn-cu-cu-tátsĭ), ãncucutati/ãncucutate (ãn-cu-cu-tá-ti) – (unã cu ncucutat)

§ ãncucutari/ãncucutare (ãn-cu-cu-tá-ri) sf ãncucutãri (ãn-cu-cu-tắrĭ) – (unã cu ncucutari)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

disic

disic (di-sícŭ) (mi) vb I disicai (di-si-cáĭ) shi discai (dis-cáĭ), disicam (di-si-cámŭ) shi discam (dis-cámŭ), disicatã (di-si-cá-tã) shi discatã (dis-cá-tã), disicari/disicare (di-si-cá-ri) shi disca-ri/discare (dis-cá-ri) – talj (aspargu) un lucru dealungului tu ma multi cumãts; talj, crep, aspargu, frãngu, mpartu, dinjic, etc.
(expr:
1: mi disic = mi mpartu ta s-fac ma multi lucri (diunãoarã);
2: nj-disic mintea (caplu) = mi frimintu cu ghiderli tsi-nj fac i cu minduirli shi cripãrli tsi am; glãrescu di minti cu zboarãli shi aurlãrli tsi nj-avdu;
3: disic mãcarea n gurã = cioamin sh-u meastic mãcarea n gurã;
4: u disic nãinti = cutedz s-mi duc nãinti, mi ncucutedz s-fac un lucru gioni)
{ro: despica, sparge; sfâşia}
{fr: fendre; déchirer}
{en: cleave, split}
ex: du-ti s-disits ndoauã leamni tu pãduri; disicã leamnili dit ubor tra s-fãtsem foclu tu vatrã; cãndu disicã (tãlje, dishcljisi) caplu a lamnjiljei; plãndzi di s-disicã
(expr: di glãreashti di minti); tsi vã disicats caplu
(expr: tsi cripats, tsi vã minduits sh-ahãntu multu) dipriunã?; ficiorlji aeshti-nj disicarã caplu
(expr: mi glãrirã di minti); ljundarlji s-ti disicã (dinjicã); nu pot s-mi disic
(expr: s-mi mpartu) di tuti pãrtsãli; tsi sh-cu dintsãlj ti disicã (dinjicã, cioaminã); shi cum di-a cãnjlor alãtrat s-disicã (s-huhuteashti) tutã valea; eara gioni, om tsi disicã nãinti; fratslji disicã muntsãlj
(expr: cuteadzã s-alagã muntsãlj), muma disicã amãrli
(expr: cuteadzã s-alagã pristi-amãri)

§ disicat (di-si-cátŭ) adg disicatã (di-si-cá-tã), disicats (di-si-cátsĭ), disicati/disicate (di-si-cá-ti) – tsi fu tãljat (aspartu) dealungului tu ma multi cumãts; cripat, aspartu, frãmtu, mpãrtsãt, dinjicat, etc.
{ro: despicat, spart, sfâşiat}
{fr: fendu; déchiré}
{en: cleaved, split}

§ discat (dis-cátŭ) adg discatã (dis-cá-tã), discats (dis-cátsĭ), discati/discate (dis-cá-ti) – (unã cu disicat)

§ disica-ri/disicare (di-si-cá-ri) sf disicãri (di-si-cắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu s-disicã tsiva; cripari, aspãrdzeari, frãndzeari, mpãrtsãri, dinjicari, etc.

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

mprostu1

mprostu1 (mprós-tu) adg mproastã (mprŭás-tã), mproshtsã (mprósh-tsã) shi mproshti (mprósh-ti), mproasti/mproaste (mprŭás-ti) – (omlu) tsi nu shadi mpadi (pi scamnu i culcat) ma sta ndreptu sh-pri cicioari; (lucru) tsi sta ndreptu ca omlu tsi sta n cicioari; ãmprostu, n cicioari; (fig:
1: (om) mprostu = (om) aplo, ageamit, prostu; expr:
2: oauã mproasti = oauã fapti tu tigani (tu apã i grãsimi) cu gãlbinushlu moali tsi-armãni ntreg, neaspartu sh-albushlu ncljigat deavãrliga;
3: nj-apir mprostu = nu durnjii tutã noaptã, nu shidzui mpadi, shidzui di lucrai sh-ashi mi-acãtsã hãryia;
4: va ti beau mprostu = va ti-arãd, va ti aspargu, va ti vatãm;
5: nu-armasi cheatrã pristi cheatrã mproastã = easti tut surpat, survuljusit, azvãrnuit;
6: mi scol mprostu dinintea-a unui = lj-aspun multã tinjii; l-tinjisescu multu;
7: doarmi (di) mprostu = (i) doarmi pi cicioari; (ii) lj-easti multu somnu, cã nu-ari durnjitã di multu chiro)
{ro: în picioari, drept}
{fr: debout, droit}
{en: standing, straight}
ex: mprostu (ndreptu, pi cicioari) ti-alãsãm; om mprostu (ndreptu, pri cicioari); si-ts shadã mproshti (pri cicioari) tuts anghiljlji; ti videai prit nãsã, cu di-ayia s-tsãnea mproastã! (pri cicioari); nu-armasi cheatrã pristi cheatrã mproastã
(expr: easti tut surpatã); s-mãrmurisi di mprostu (ashi cum sta pi cicioari); shidea mproastã (pi cicioari, ndreaptã) unã nveastã; bãgã doauã dedz shi mproasti; di mprostu doarmi, ca palju-cal; di mproasti (di cum shed pi cicioari) s-tuchescu; dzua tutã pri cicior, sh-noaptea nj-apir mproastã
(expr: nu-nj dormu tutã noaptea, lucredz); shidzui mprostu (pi cicioari) dauã dzãli; scoalã-ti mprostu
(expr: aspuni-lj tinjii) cãndu treatsi un aush; oauã mproasti
(expr: oauã tu tigani cu gãlbinuslu neaspartu sh-albushlu ncljigat deavãrliga), s-nu ti saturi!; l-bag mprostu (sã sta ndreptu, nsus), ma cadi; bufa di ursã, frate, s-ti-aflã aoa, va ti bea di mprostu
(expr: va ti mãcã), cã-lj cãlcash loclu

§ ãmprostu (ãm-prós-tu) adg ãmproastã (ãm-prŭás-tã), ãmproshtsã (ãm-prósh-tsã) shi ãmproshti (ãm-prósh-ti), ãmproasti/ãmproaste (ãm-prŭás-ti) – (unã cu mprostu)
ex: hãngilu arsãri ãmprostu (pri cicioari); nã njilji di tiniri, tuts ãmproshtsã (ndreptsã, pri cicioari); nj-apir ãmproastã
(expr: mi-acãtsã hãryia dupã unã noapti nidurnjitã)

§ prostu (prós-tu) adg proastã (prŭás-tã), proshtsã (prósh-tsã) shi proshti (prósh-ti), proasti/proaste (prŭás-ti) – (unã cu mprostu)
ex: nã tuchim laili, di proasti (mproasti, pri cicioari)

§ mprustedz (mprus-tédzŭ) (mi) vb I mprustai (mprus-táĭ), mprustam (mprus-támŭ), mprustatã (mprus-tá-tã), mprustari/mprustare (mprus-tá-ri) – mi scol mprostu (di iu shideam mpadi); mi-analtsu di cum earam (ftohi cu-avearea); mi bag pi cicioari sh-mi fac ghini (dupã tsi fui lãndzit un chiro); ãmprustedz, analtsu, ndreptu, prucupsescu, etc.; nsãnedz, nsãnãtushescu, nsãnãtushedz, nturturedz, nturtãredz;
(expr: mi mprustedz = (i) fac aveari, bag arãndzã, prucupsescu; (ii) mi-aspun para-pirifan, mi cãmãrusescu, mi para-alavdu, mi fudulescu, ncucutedz, etc.)
{ro: (se) pune pe picioare, face pro-grese, dirija, conduce}
{fr: (se) mettre debout, faire progresser, diriger, conduire}
{en: get on one’s feet, progress, lead}
ex: mprustedz (u-analtsu, u ndreptu) crutsea di pri bisearicã; sã mprustã (sã sculã mprostu di-iu shidea) shi vidzu ficiorlu; si mprustã (s-alinã pri cicioari, imnã) njiclu la noauã mesh; estan avum lucru shi nã mprustãm niheamã
(expr: prucupsim, bãgãm niheamã arãndzã); nu putem tra s-u mprustãm (s-u bãgãm pri cicioari, s-u anãltsãm); tu putsãn chiro elj si mprustarã
(expr: prucupsirã, vidzurã hãiri); omlu s-umflã, si mprusteadzã
(expr: s-para-alavdã, sã ncucuteadzã); buvalu troarã sã mprustã (s-anãltsã pri cicioari); mprusteadzã (analtsã, scoalã) di cidãri nã ntreagã hoarã; la cãshari li mprusta (li dutsea)

§ mprostu2 (mprós-tu) (mi) vb I mprustai (mprus-táĭ), mprustam (mprus-támŭ), mprustatã (mprus-tá-tã), mprustari/mprustare (mprus-tá-ri) – (unã cu mprustedz)
ex: si mproastã (si mprusteadzã, si-analtsã) aripidina; sumsoarã njitslji shi lji mproastã (shi lji mprusteadzã, shi lj-analtsã); cãrvanea u mprustãm (u dutsem, u-anãltsãm) dzeana nsus

§ mprustat (mprus-tátŭ) adg mprustatã (mprus-tá-tã), mprustats (mprus-tátsĭ), mprustati/mprustate (mprus-tá-ti) – tsi s-ari sculatã mprostu; tsi ari faptã aveari; tsi s-ari faptã ghini dupã unã lãngoari; ãmprustat, anãltsat, ndriptat, prucupsit, etc.; nsãnat, nsãnãtushit, nsãnãtushat, nturturat, nturtãrat
{ro: pus pe picioare, care a făcut progrese, dirijat, condus}
{fr: mis debout, qui a progressé, dirigé, conduit}
{en: got on his feet, progressed, led}
ex: lu-aflai mprustat (anãltsat pi cicioari, ishit dit urfãnilji, vindicat di lãngoarea tsi-avea, etc.)

§ mprustari/mprustare (mprus-tá-ri) sf mprustãri (mprus-tắrĭ) – atsea tsi s-fatsi cãndu si mprusteadzã cariva; ãmprustari, anãltsari, ndriptari, prucupsiri, etc.; nsãnari, nsãnãtushiri, nsãnãtushari, nturturari, nturtãrari
{ro: acţiunea de a (se) pune pe picioare, de a face progrese, de a (se) dirija, de a (se) conduce}
{fr: action de (se) mettre debout, de faire progresser, de diriger, de conduire}
{en: action of getting on his feet, of progressing, of leading}

§ nimprustat (nim-prus-tátŭ) adg nimprustatã (nim-prus-tá-tã), nimprustats (nim-prus-tátsĭ), nimprustati/nimprustate (nim-prus-tá-ti) – tsi nu s-ari sculatã mprostu; tsi nu s-ari faptã ghini dupã unã lãngoari; tsi nu poati si sã scoalã mprostu tra si sta pi cicioari (cã easti ninga njic)
{ro: care nu este pus pe picioare, care nu a făcut progrese, copilaş care nu poate sta pe picioare}
{fr: qui n’est pas debout, qui n’a pas progressé, tout petit qui ne peut pas rester debout}
{en: who did not get on his feet, who has not progressed, little child who cannot stand on his feet}
ex: pri cicioari nimprustat

§ mprustishor (mprus-ti-shĭórŭ) adg mprustishoarã (mprus-ti-shĭŭá-rã), mprustishori (mprus-ti-shĭórĭ), mprustishoari/mprustishoare (mprus-ti-shĭŭá-ri) – tsi easti niheam ca prostu, ca glar
{ro: prostuţ}
{fr: un peu sot, niais}
{en: a little foolish}
ex: ti-aflarã mprushtishoarã (ca glarã); nã fum mprustishoari (niheam ca glari); sh-easti mprushtishor (ca glar); dzua dusi mirindi shi mprustishorlu (prostul, glarlu) easti ninga cu ocljilj ncljish

§ ãmprustedz (ãm-prus-tédzŭ) (mi) vb I ãmprustai (ãm-prus-táĭ), ãmprustam (ãm-prus-támŭ), ãmprustatã (ãm-prus-tá-tã), ãm-prustari/ãmprustare (ãm-prus-tá-ri) – (unã cu mprustedz)
ex: ca cu zori si ãmprusteadzã (si scoalã di mpadi pri cicioari, si mprusteadzã); s-umflã, si ãmprusteadzã
(expr: s-para-alavdã, s-fuduleashti)

§ ãmprustat (ãm-prus-tátŭ) adg ãmprustatã (ãm-prus-tá-tã), ãmprustats (ãm-prus-tátsĭ), ãmprustati/ãmprustate (ãm-prus-tá-ti) – (unã cu mprustat)
ex: Surina, featã cama ãmprustatã (ma criscutã, ma sãnãtoasã, ma ncljigatã, ma aleaptã)

§ ãmprustari/ãmprustare (ãm-prus-tá-ri) sf ãmprustãri (ãm-prus-tắrĭ) – (unã cu mprustari)

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã ma multu/ptsãn

ngucutedz

ngucutedz (ngu-cu-tédzŭ) (mi) vb I ngucutai (ngu-cu-táĭ), ngucutam (ngu-cu-támŭ), ngucutatã (ngu-cu-tá-tã), ngucuta-ri/ngucutare (ngu-cu-tá-ri) – scriari neaprucheatã tu-aestu dictsiunar; vedz ncucutedz

T.Cunia Dictsiunar-a-Limbãljei-Armãneascã